Fonem - co to jest?
W językoznawstwie fonem jest podstawową jednostką dźwiękową, która pozwala odróżniać jedno słowo od drugiego w danym języku.
Pojęcie fonemu zostało opracowane przez lingwistów pod koniec XIX wieku w celu wyjaśnienia związku między dźwiękami i znaczeniami w języku.
Na przykład w języku polskim dźwięk /p/ w słowach „pat” i „bat” jest fonemem, ponieważ zmienia znaczenie słowa.
Fonemy odgrywają ważną rolę w przetwarzaniu języka i percepcji mowy. Są niezbędne do rozumienia i tworzenia języka. Fonemy odgrywają kluczową rolę w rozwoju języka i komunikacji.
Dzieci już od najmłodszych lat uczą się rozpoznawać i tworzyć fonemy. Używają fonemów do tworzenia słów i zdań. Fonemy są elementami składowymi języka i są niezbędne do płynnej komunikacji.
Czym różni się słuch fonematyczny (określny również fonemowym) od słuchu fonetycznego
Słuch fonetyczny różni się od słuchu fonematycznego (fonemowego):
- słuch fonetyczny odnosi się do zdolności rozróżniania różnych dźwięków mowy w odniesieniu do ich cech akustycznych (zniekształcanie wypowiadanych głosek. Na przykład u wielu osób można zauważyć zniekształcenie wypowiadanej głoski „r”.
Dzieci na różne sposoby deformują głoski. Najczęstszym przypadkiem jest międzyzębowość, czyli wysuwanie języka między zęby podczas realizacji głosek jednego bądź trzech szeregów, a także t, d, n, l. Słuch fonetyczny to różnicowanie prawidłowej realizacji od zdeformowanej np. głoski sz realizowanej poprawnie od realizowanej bocznie. Słuch fonetyczny należy ćwiczyć, jeśli dziecko w realizacji odbiega od prawidłowego wzorca.
- Słuch fonematyczny (fonemowy) skupia się wyłącznie na rozróżnianiu i rozumieniu fonemów i ich wpływ na rozumienie języka – na przykład „pył”, „mył”, „był”, tył”.
Zaburzenia słuchu fonematycznego u dzieci ale również u dorosłych bardzo często mają związek z występującym niedosłuchem. W gabinecie protetyki słuchu wykonywana jest audiometria tonalna, audiometria słowna oraz testy słuchu DFF w celu określenia poziomu percepcji dźwięków oraz zrozumienia mowy.
W przypadku stwierdzonego niedosłuchu odpowiednio wcześnie dobrane aparaty słuchowe oraz odpowiedni oraz regularny trening u dzieci pod okiem specjalisty w większości przypadków eliminują to zaburzenie.
Przyczyna zaburzeń może leżeć również w rozmaitych zaburzeniach związanych z ośrodkowym układem nerwowym lub innym schorzeniem, które warto skonsultować z lekarzem audiologiem.
Fonematyczny (fonemowy) testu słuchu (DFF)
Fonetyczny test słuchu DFF to jedno z najnowocześniejszych badań audiometrycznych, które umożliwia precyzyjne określenie zdolności słuchowej pacjenta. Skrót DFF oznacza „Dyskryminacja Fonematyczna Foniczna” i odnosi się do zdolności rozróżniania dźwięków mowy.
W trakcie badania pacjent wskazuje odpowiednie zdjęcia, które wcześniej słyszy w nagraniu.
Badanie DFF polega na prezentowaniu pacjentowi serii dźwięków reprezentujących różne fonemy (dźwięki mowy) oraz określeniu, czy osoba jest w stanie je jednoznacznie rozpoznać. Test jest wykonywany przy użyciu specjalnego audiometru, które generuje dźwięki o różnym natężeniu i częstotliwości.
W trakcie badania pacjent nosi słuchawki, przez które odbiera dźwięki testowe. Następnie musi określić, czy słyszy dany dźwięk, czy też nie. Wyniki testu pozwalają na ustalenie, czy pacjent ma prawidłową percepcję fonemów oraz czy istnieje ryzyko wystąpienia zaburzeń słuchu.
DFF jest niezwykle pomocne w diagnostyce różnych schorzeń słuchu, takich jak np. uszkodzenia narządu słuchu, zaburzenia procesu słyszenia czy trudności w rozumieniu mowy. Dzięki temu testowi specjaliści mogą ustalić odpowiednie metody terapeutyczne oraz dostosować aparaty słuchowe do indywidualnych potrzeb pacjenta.
Wnioski płynące z fonetycznego testu słuchu DFF są kluczowe dla zapewnienia właściwej opieki audiologicznej oraz poprawy jakości życia osób z problemami słuchowymi. To zaawansowane badanie stanowi ważne narzędzie w pracy lekarzy otolaryngologów oraz audiologów, umożliwiając skuteczne leczenie i rehabilitację pacjentów z zaburzeniami słuchu.
Objawy, które mogą wskazywać na zaburzenia słuchu fonematycznego
Szereg poniższych objawów może wskazywać na zaburzenia fonematyczne słuchu, które warto skonsultować ze specjalistą (logopedą, logoterapeutą, audiologiem):
- trudności w rozumieniu wypowiedzi słownych,
- trudności w nauce języków obcych
- wady wymowy,
- problemy z różnicowaniem głosek np. dźwięcznych: bezdźwięcznych, ustnych czy nosowych,
- ograniczone zdolności do poprawnego rozpoznawania i manipulowania dźwiękami mowy. Może to objawiać się poprzez trudności w rozróżnianiu podobnie brzmiących głosek, problemy z dekodowaniem tekstu czy brakiem umiejętności tworzenia rymowanek.
Konsekwencje zaburzenia słuchu fonematycznego
Zaburzenia słuchu fonematycznego mogą mieć poważne konsekwencje dla osoby dotkniętej takim schorzeniem. Wczesne zdiagnozowanie i leczenie tych zaburzeń jak najwcześniej, aby ograniczyć problemy w życiu codziennym i umożliwić powodzenie w nauce i pracy.
Jedną z głównych konsekwencji zaburzeń słuchu fonematycznego jest trudność w nauce czytania i powodować dysleksję. Osoby z dysleksją mogą mieć problemy z rozpoznawaniem dźwięków i liter oraz ich powiązaniem ze sobą. W rezultacie mają trudności z odczytywaniem i zrozumieniem tekstu pisanego, co może prowadzić do obniżenia osiągnięć szkolnych i frustracji u ucznia.
Kolejną konsekwencją jest trudność w pisaniu i ortografii. Osoby z dysortografią mogą mieć problemy z poprawnym zapisywaniem słów oraz pamiętaniem zasad ortograficznych. To może prowadzić do licznych błędów w pisowni, co może utrudniać komunikację pisaną i być przeszkodą w osiągnięciu sukcesu w nauce i pracy.
Dodatkowo, zaburzenia słuchu fonematycznego mogą mieć również negatywny wpływ na rozwój językowy i społeczny jednostki. Trudności w komunikacji mogą prowadzić do izolacji społecznej, a brak umiejętności czytania i pisania na wysokim poziomie może uniemożliwiać zdobycie wiedzy i rozwijanie umiejętności zawodowych.
Jak ćwiczyć słuch fonematyczny u dzieci
Jeżeli u dziecka nie stwierdzono problemu z niedosłuchem lub po założeniu aparatów słuchowych, warto każdego dnia wdrożyć ćwiczenia zalecone przez logopedę:
Ćwiczenia opierają się na rozpoznawania poszczególnych fonemów i odróżnianiu od siebie ich warstw brzmieniowych. Poniżej przykłady ćwiczeń w formie zabawowej:
- „pomachaj ręką” kiedy usłyszysz sylabę … (pa). Wybieramy sylaby, które są podobne brzmieniem, na przykład: ba, pa, da, ga.
- „podnieś zabawkę” – umieszczamy przed dzieckiem dowolną zabawkę i prosimy o podniesienie kiedy usłyszy głoskę „s”. Następnie demonstrujemy odgłos [sss] oraz [zzz].
- „Literowanie” – wybieramy stopniowo coraz dłuższe wyrazy i prosimy dziecko o przeliterowanie każdego.
- „Aktywne sylabizowanie” – dziecko czyta lub powtarza wiersz klaszcząc przy każdej sylabie.
- „wspólne czytanie na głos” – wspólnie z dzieckiem po jednym akapicie: bajek, rymowanek, ulubionych książeczek dziecka
- rozpoznawanie dźwięków otoczenia
- rozpoznawanie i naśladowanie odgłosów zwierząt,
- „zabawa w obrazki” przed dzieckiem kładziemy parę obrazków, których nazwy są podobne brzmieniem, czyli tzw. paronimy, na przykład: półka – bułka, kury – góry, muszka – nóżka, liski –niski, zebra – żebra, wata – łata. Zadaniem dziecka jest pokazanie obrazka, którego nazwę wypowiemy.
Ćwiczenia słuchu fonematycznego są najbardziej efektywne jeżeli są również świetną zabawą dla opiekuna oraz dziecka. Są one również świetną okazją do wspólnego spędzania czasu i budowania relacji z dzieckiem. Możemy wykonywać je nie tylko w domu, ale również np. w samochodzie lub na spacerze.
Do ćwiczeń rozwijających słuch fonematyczny można wykorzystać inne znane zabawy oraz sytuacje z dnia codziennego. Należy pamiętać, że słuch fonematyczny jest ważnym ogniwem percepcji słuchowej. Co to właściwe jest percepcja słuchowa? Jest procesem odbioru dźwięków, czyli ich różnicowania, zapamiętywania, analizowania i łączenia. Ujmując to w dużym skrócie na percepcję słuchową składają się: słuch fizjologiczny, słuch fonematyczny, analiza słuchowa, synteza słuchowa oraz pamięć słuchowa. Ćwiczenia stymulujące rozwój percepcji słuchowej należy dostosować do wieku i możliwości dziecka.
