Język migowy to naturalny, wizualno-przestrzenny system komunikacji, stosowany głównie przez osoby niesłyszące lub niedosłyszące. Wykorzystywane do przekazywania informacji, emocji lub pojęć są ruchy dłoni, gesty, mimika twarzy oraz układ ciała. Jest to pełnoprawny język z własną gramatyką, składnią i słownictwem, niezależny od języków fonicznych. Na całym świecie istnieje ponad 300 różnych języków migowych. Języki te rozwijają się w odrębnych kulturach i regionach, co sprawia, że różnią się od siebie, podobnie jak języki mówione np. Amerykański Język Migowy (ASL) jest inny od Brytyjskiego Języka Migowego (BSL) i Australijskiego Języka Migowego (Auslan), mimo że wszystkie są używane w krajach anglojęzycznych. Ponadto podobnie jak w przypadku języków mówionych, poszczególne języki migowe mogą mieć różne dialekty i regionalne różnice w gestach i znakach. Są one równie bogate i złożone jak języki foniczne, co pozwala na wyrażenie wszystkich myśli i idei. Tworzy się w nim poezję, dowcipy, nie brakuje w nich nawet wulgaryzmów. Umożliwiają skuteczną komunikację we wszystkich sferach życia, od codziennych rozmów po dyskusje naukowe.
Na czym polega język migowy?
Język migowy polega na wizualnym przekazywaniu informacji poprzez połączenie ruchów rąk, mimiki twarzy, ustawienia ciała i kontaktu wzrokowego.
- Gesty rąk. Podstawowym elementem języka migowego są różnorodne znaki wykonywane rękoma, które mogą reprezentować słowa, pojęcia lub litery.
- Mimika twarzy. Ekspresje twarzy wyrażają emocje, intonację lub nadają dodatkowe znaczenie do gestów, np. pytania, negacje czy stopień emocji.
- Ruchy i pozycje ciała służą do wskazywania relacji między obiektami, miejscami czy osobami oraz do organizacji zdań.
- Kontakt wzrokowy. Komunikacja wizualna wymaga skupienia uwagi na rozmówcy, co ułatwia zrozumienie przekazu.
- Palcowanie (alfabet migowy). W przypadku konieczności przekazania imion, nazw własnych czy terminów, które nie mają odpowiednika w języku migowym, używa się palcowania, czyli literowania za pomocą ustalonego zestawu znaków dla liter.
- Gramatyka i składnia. Gramatyka języka migowego różni się od gramatyki języka fonicznego. W migowym często stosuje się szyk zdania inny niż w języku mówionym. Na przykład zdanie może zaczynać się od tematu, a później dopiero podawane są czas i okoliczności.
Język migowy pełni nie tylko funkcję komunikacyjną, ale także kulturową. Stanowi ważny element tożsamości społeczności osób głuchych, umożliwiając im pełne uczestnictwo w życiu społecznym, edukacyjnym i zawodowym. Języki migowe są dynamiczne i dostosowują się do zmieniających się potrzeb użytkowników — tworzone są nowe słowa i pojęcia, zwłaszcza w odpowiedzi na zmiany technologiczne i społeczne.
Historia języka migowego
Języki migowe wykształcały się niezależnie w różnych miejscach na świecie, jako naturalna potrzeba komunikacji z otoczeniem i w społecznościach osób głuchych. Ślady gestów w celach komunikacyjnych można znaleźć w pismach starożytnych Greków, Rzymian i w sztuce. W średniowieczu w klasztorach, gdzie obowiązywały reguły ciszy, mnisi posługiwali się systemami znaków do komunikowania się podczas codziennych czynności.
W XVI wieku Geronimo Cardano, włoski lekarz, jako jeden z pierwszych zasugerował, że osoby niesłyszące mogą nauczyć się komunikacji poprzez wizualne reprezentacje słów i idei. W Hiszpanii rozwój edukacji dla głuchych rozpoczął się dzięki działalności Pedro Ponce de Leon, mnicha, który nauczał osoby głuche czytania i pisania.
W XVIII wieku Charles-Michel de l’Epee, francuski ksiądz, założył w Paryżu pierwszą szkołę dla głuchych i stworzył system oparty na istniejących już gestach używanych przez społeczności niesłyszących. Jego prace uważane są za fundament współczesnego języka migowego, ponieważ dążył do usystematyzowania gestów w sposób podobny do gramatyki języków mówionych. Język ten ewoluował później we Francuski Język Migowy (LSF).
W Stanach Zjednoczonych Thomas Hopkins Gallaudet, inspirowany pracami de l’Epee, we współpracy z Laurentem Clercem, nauczycielem głuchych z Francji, założył (w roku 1817) pierwszą amerykańską szkołę dla głuchych w Hartford. Z ich pracy wyłonił się American Sign Language (ASL), który ma korzenie w LSF oraz lokalnych systemach znaków.
Pierwsze szkoły dla niesłyszących w Polsce powstały w XIX wieku. Za prekursora edukacji głuchych w Polsce uważa się Jakuba Falkowskiego, który w 1817 roku założył Instytut Głuchoniemych w Warszawie. Z czasem osoby niesłyszące wytworzyły Polski Język Migowy (PJM), niezależny od języka polskiego fonicznego i różniący się od sztucznego Systemu Językowo-Migowego (SJM).
Języki migowe zaczęto traktować jako pełnoprawne dopiero w drugiej połowie XX wieku, głównie dzięki pracy lingwistów takich jak William Stokoe, który w latach 60. wykazał, że ASL posiada gramatykę i strukturę podobną do języków mówionych. Obecnie są uznawane za naturalne, a w wielu krajach, w tym w Polsce, dąży się do ich pełnego prawnego uznania.
Zazwyczaj w przypadku słyszącego dziecka rodziców głuchych, język migowy jest jego pierwszym (ojczystym), natomiast języka mówionego uczy się tak jak języka obcego, a miganie pozostaje dla niego głównym sposobem wyrażania siebie, zwłaszcza w relacjach z rodzicami i innymi osobami głuchymi.
Polski Język Migowy
Polski Język Migowy (PJM) to naturalny język wizualno-przestrzenny, którym posługują się osoby głuche i słabosłyszące w Polsce. PJM jest niezależnym językiem, posiadającym własną gramatykę i składnię, które znacznie różnią się od języka polskiego mówionego i pisanego. Jest to język pełnoprawny, zdolny do wyrażania dowolnych treści, od prostych komunikatów po abstrakcyjne pojęcia.
W PJM komunikacja odbywa się za pomocą rąk, mimiki twarzy i ruchów ciała. Ważne są gesty, ale także sposób ich wykonania, kierunek i tempo ruchu, a także wyraz twarzy. PJM nie jest oparty na języku polskim, dlatego jego struktura gramatyczna różni się od języka mówionego. Zawiera wiele idiomów, znaków specyficznych dla lokalnych dialektów i różnorodnych środowisk. Jest językiem żywym i dynamicznym, który rozwija się w miarę zmieniających się potrzeb społeczności.
W Polsce PJM został uznany za język mniejszościowy, co oznacza, że osoby Głuche mają prawo do korzystania z niego w kontaktach z urzędami czy w edukacji. Jednak dostępność tłumaczy PJM czy programów edukacyjnych wciąż jest niewystarczająca. Coraz więcej osób słyszących, w tym nauczycieli, rodziców dzieci głuchych i pracowników różnych instytucji, decyduje się na naukę PJM, aby lepiej komunikować się z osobami niesłyszącymi. Nauka tego języka wymaga zrozumienia nie tylko samych znaków, ale także kultury i specyfiki społeczności Głuchych.
PJM jest używany przez osoby głuche w Polsce w codziennym życiu, w rodzinach, szkołach, na spotkaniach towarzyskich i w pracy. Jest również wykorzystywany w mediach (np. tłumaczenie na żywo programów telewizyjnych) oraz w instytucjach, gdzie dostępność komunikacyjna jest niezbędna.
PJM nie jest językiem kodowanym ani sztucznym systemem, więc jego zasób znaków nie jest formalnie zamknięty ani ujednolicony. Każda społeczność może tworzyć nowe znaki na potrzeby codziennej komunikacji. Szacuje się, że ich liczba może wynosić kilkanaście do kilkudziesięciu tysięcy.
Polski Język Migowy jest kluczowym elementem tożsamości osób głuchych w Polsce, a jego promocja przyczynia się do budowania bardziej inkluzywnego społeczeństwa.
System Językowo-Migowy (SJM)
SJM to sztuczny system komunikacji, który powstał w Polsce jako narzędzie do transliteracji języka polskiego na system gestów zrozumiały dla osób niesłyszących. SJM różni się od Polskiego Języka Migowego, ponieważ opiera się na gramatyce i strukturze języka polskiego fonicznego. Nie jest językiem naturalnym; został zaprojektowany przez osoby słyszące w celu ułatwienia komunikacji w edukacji i instytucjach publicznych. Przez to jego odbiór przez osoby niesłyszące bywa ograniczony, zwłaszcza że jest mniej intuicyjny i często wymaga znajomości języka polskiego fonicznego. Ignoruje wizualno-przestrzenny charakter myślenia osób głuchych. Jego stosowanie bywa dla nich bardziej męczące, ponieważ wymaga ciągłego dostosowywania się do nienaturalnych struktur.
Wprowadzony jako narzędzie dydaktyczne, szczególnie w szkołach, miał ułatwiać naukę języka polskiego i innych przedmiotów. Jednak współcześnie pojawia się coraz więcej głosów, że PJM jest bardziej efektywny w edukacji dzieci głuchych.
Międzynarodowy Język Migowy
Międzynarodowy Język Migowy (International Sign Language, ISL) to uproszczony system komunikacji wizualno-przestrzennej, który powstał w celu ułatwienia kontaktu między osobami głuchymi z różnych krajów, posługującymi się różnymi narodowymi językami migowymi. ISL nie jest pełnoprawnym językiem w sensie lingwistycznym, jak np. Polski Język Migowy (PJM) czy Amerykański Język Migowy (ASL), lecz pełni funkcję pomocniczą w sytuacjach międzynarodowych.
ISL korzysta z uproszczonej struktury zdaniowej, aby uniknąć różnic gramatycznych między językami migowymi. Zamiast złożonych konstrukcji używa prostych sekwencji znaków. Stosuje się gesty o uniwersalnym znaczeniu lub łatwe do zrozumienia, co upraszcza naukę, ale także ogranicza jego zastosowanie w bardziej złożonych rozmowach.
ISL jest szeroko używany na międzynarodowych wydarzeniach, takich jak Kongresy Światowej Federacji Głuchych (WFD) czy Igrzyska Głuchych (Deaflympics). Pomaga osobom głuchym z różnych krajów nawiązywać relacje i komunikować się podczas podróży lub międzynarodowych spotkań.
Kulturowo-środowiskowa tożsamość osób niesłyszących
Osoby niesłyszące często identyfikują się jako członkowie „kultury Głuchych” (pisane wielką literą, by podkreślić tożsamość kulturową, a nie tylko fizyczną niepełnosprawność). Ta tożsamość wykracza poza samą utratę słuchu i jest związana z używaniem języka migowego, wspólnymi wartościami, tradycjami i doświadczeniami wynikającymi z życia w społeczności Głuchych.
- Język migowy jest centralnym elementem kultury Głuchych. Umożliwia nie tylko komunikację, ale także wyrażanie emocji, doświadczeń i przekazywanie tradycji. Spełnia taką rolę jak język narodowy dla osób słyszących.
- Osoby niesłyszące tworzą silnie zintegrowane wspólnoty, które wspierają się wzajemnie w dostępie do edukacji, pracy i kultury. Wspólnota daje im możliwość budowania pozytywnego obrazu siebie oraz poczucie przynależności.
- Kultura Głuchych obejmuje unikalne tradycje, takie jak poezja migowa, teatr migowy, a także specyficzne formy humoru czy opowiadania. Rytuały i wydarzenia, takie jak festiwale Głuchych czy spotkania społecznościowe, odgrywają ważną rolę w budowaniu wspólnoty.
- Głusi żyją w świecie zdominowanym przez słyszących, co może prowadzić do poczucia wykluczenia lub konieczności adaptacji. Dla wielu z nich tożsamość kulturowa jest sposobem na zachowanie unikalności i autonomii w relacji z otoczeniem słyszącym.
- Systemy edukacyjne mogą znacząco wpływać na kształtowanie tożsamości. Dzieci wychowywane w środowisku wspierającym język migowy i kulturę Głuchych często rozwijają silną identyfikację z tą społecznością. Z kolei edukacja oralistyczna, która kładzie nacisk na mowę i czytanie z ruchu warg, może ograniczać kontakt z językiem migowym i wpływać na tożsamość dziecka.
- Urządzenia takie jak implanty ślimakowe i aparaty słuchowe mogą wpływać na to, jak osoby niesłyszące postrzegają swoją tożsamość. Niektóre osoby korzystające z tych technologii identyfikują się bardziej z kulturą słyszących, podczas gdy inne nadal czują się związane z kulturą Głuchych.
Społeczeństwo często patrzy na niesłyszących przez pryzmat niepełnosprawności, co może wpływać na ich postrzeganie samych siebie. Wyzbycie się stereotypów, akceptacja i uznanie ich kultury oraz języka są kluczowe dla budowania bardziej otwartego społeczeństwa.
Bibliografia
- https://wszechswiat.ptpk.org/index.php/wszechswiat/issue/view/23/23
- https://www.plm.uw.edu.pl/wp-content/uploads/2012/07/Rutkowski-Opisac-jezyk-Gluchych.pdf
- https://stowarzyszeniefidesetratio.pl/Presentations0/2018-26Dankiewicz.pdf#:~:text=G%C5%82uchota%20to%20nie%20tylko%20brak%20zdolno%C5%9Bci%20do%20odbierania,jest%20jednym%20z%20element%C3%B3w%2C%20kt%C3%B3ry%20konstytuuje%20kultur%C4%99%20G%C5%82uchych.
