Farmakoterapia w przypadku wielu schorzeń jest nieodłącznym czy wręcz podstawowym elementem leczenia. Jednak wiele osób nie zdaje sobie sprawy z tego, że są takie leki, które mogą mieć negatywny wpływ na narząd słuchu i równowagi oraz spowodować nawet trwałe uszkodzenie słuchu. Czym jest ototoksyczność leków i z czego wynika? Czym objawia się ototoksyczne działanie leków?
Działanie ototoksyczne - na czym polega?
Ototoksyczność jest przejściowym lub trwałym uszkodzeniem elementów nerwowych ucha wewnętrznego. Pojawiają się wówczas zaburzenia słuchu, zaburzenia równowagi oraz zawroty głowy czy szumy uszne. Współczesna medycyna stoi przed nie lada wyzwaniem – starzenie się społeczeństw w połączeniu z szybkim tempem życia i narażeniem na różne czynniki chorobotwórcze wiąże się z wysoką zachorowalnością na rozmaite schorzenia. Te zaś wymagają stosowania leków, które mogą mieć ototoksyczny wpływ na przewód słuchowy. Leki o działaniu ototoksycznym oddziałują przede wszystkim na ślimak, przedsionek oraz prążek naczyniowy.
Leki ototoksyczne - grupy farmaceutyków, które zalicza się do leków ototoksycznych
- Antybiotyki:
- aminoglikozydy: gentamycyna, tobramycyna, netylmycyna, amikacyna, streptomycyna, neomycyna.
- glikopeptydy: wankomycyna.
- makrolidy: erytromycyna
- Diuretyki pętlowe: furosemid, kwas etakrynowy, bumetanid.
- Leki cytostatyczne: cisplatyna, karboplatyna.
- Salicylany i niesteroidowe leki przeciwzapalne: polopiryna, indometacyna, ibuprofen, naproksen.
- Leki przeciwmalaryczne: chinina, chlorochina.
- Leki antybakteryjne stosowane miejscowo w formie kropli do uszu i ich nośniki: polimiksyna B, polimiksyna E, chloramfenikol, neomycyna, gentamicyna, chlorheksydyna, glikol propylenowy, alkohol etylowy.
Aminoglikozydy
Zaliczają się do najczęściej stosowanych na świecie grup antybiotyków. Koszt produkcji tych leków jest niski, a przy tym ich dostępność w krajach rozwijających się jest prawie nieograniczona. Nie są wchłaniane z przewodu pokarmowego, dlatego podawane są głównie parenteralnie, czyli pozajelitowo. Wydalane są głównie przez nerki i wykazują wobec nich dość dużą toksyczność.
Według niektórych danych ototoksyczność antybiotyków aminoglikozydowych dotyczy 2,4%-13,9% chorych przyjmujących leki z tej grupy. Objawy związane z niekorzystnym działaniem tych leków mogą wystąpić zarówno na początku farmakoterapii, jak i na wiele tygodni po jej zakończeniu. Toksyczny efekt aminoglikozydów w obrębie ślimaka objawia się przede wszystkim szumami usznymi oraz obustronną i symetryczną utratą słuchu.
Erytromycyna, wankomycyna
Dane dotyczące ototoksycznego wpływu erytromycyny pochodzą przede wszystkim z obserwacji prowadzonych u pacjentów przyjmujących ją w dużych dawkach z powodu zapalenia płuc wywołanego przez bakterie Legionella pneumophila. Ototoksyczny efekt erytromycyny przede wszystkim obejmuje przejściowy niedosłuch (zwłaszcza w wysokich częstotliwościach) i szumy uszne. Zaobserwowano także sporadyczne zawroty głowy. Szczególnie negatywne oddziaływanie tej substancji było widoczne u osób starszych z niewydolnością nerek lub wątroby.
W przypadku wankomycyny istnieje prawdopodobieństwo, że w związku ze stosowaniem jej przy ciężkich schorzeniach i w skojarzeniu z innymi lekami, to właśnie te leki towarzyszące są źródłem ototoksyczności.
Diuretyki pętlowe
Diuretyki pętlowe wykazują działanie ototoksyczne głównie o charakterze przejściowym. Trwałe pogorszenie słuchu w wyniku ich przyjmowania jest stosunkowo rzadkie. Oddziałują przede wszystkim na prążek naczyniowy i komórki rzęsate zewnętrzne. W celu zmniejszenia właściwości uszkadzających narząd słuchu warto je podawać w wolnych wlewach dożylnych, a także – o ile jest to możliwe – nie stosować ich w połączeniu z innymi środkami o zdolnościach uszkadzających narząd słuchu i równowagi.
Leki cytostatyczne
Najbardziej znanym lekiem z tej kategorii jest cisplatyna, która jest cytostatykiem powszechnie stosowanym w leczeniu różnych nowotworów zarówno u dzieci, jak i osób dorosłych.Jej przyjmowanie skutkuje przejściowym lub trwałym pogorszeniem słuchu, a jego objawy mogą pojawić się w trakcie terapii lub wiele tygodni po jej zakończeniu. Mając na uwadze ochronę słuchu, cisplatynę najlepiej byłoby podawać w mniejszych dawkach w formie wolnych wlewów dożylnych.
Salicylany i NLPZ
Nie da się ukryć, że kwas acetylosalicylowy jest bardzo popularnym lekiem, którego ototoksyczność na szczęście nie jest częstym zjawiskiem i dotyczy poniżej 2% osób przyjmujących ten środek. Uszkadzające działanie na narząd słuchu widoczne jest przy dużych dawkach leku, wynoszących nawet 8 g dziennie (w przypadku pochodnych kwasu salicylowego). Szumy uszne i przejściowy obustronny niedosłuch ustępuje po jednej do dwóch dób od odstawienia leku.
Leki przeciwmalaryczne
Chinina, wciąż stosowana w profilaktyce przeciwmalarycznej, może wywoływać utratę słuchu o charakterze odwracalnym. U osób starszych, które na dodatek przyjmują duże dawki tego środku, pojawiają się również szumy uszne oraz zawroty głowy. Mechanizmem stojącym za tym niekorzystnym wpływem chininy na słuch jest niedokrwienie ucha wewnętrznego, a także blokowanie przez chininę kanałów wapniowych i potasowych.
Efekt ototoksyczny - jakie uszkodzenia narządu słuchu powodują leki?
Trzeba mieć świadomość, że toksyczne działanie leków różni się między sobą w zależności od podawanej substancji.
Przykładowo antybiotyki aminoglikozydowe wpływają na komórki zmysłowe ślimaka lub przedsionka, a degeneracja tych komórek powoduje uszkodzenie słuchu oraz równowagi. Tymczasem w przypadku glikopeptydów, makrolidów, choć wykazują one działanie ototoksyczne, ubytki mają charakter odwracalny, a te trwałe zdarzają się niezwykle rzadko. Natomiast diuretyki pętlowe, stosowane zarówno w stanach nagłych, jak i terapii nadciśnienia, mogą nasilać uszkodzenia słuchu spowodowane wykorzystaniem antybiotyków aminoglikozydowych.
Grupa popularnych i bardzo często stosowanych w nadmiarze salicylanów oraz niesteroidowych leków przeciwzapalnych może stać się przyczyną wystąpienia szumów usznych i czasowego przesunięcia progu słyszenia.. Natomiast leki cytostatyczne powodują uszkodzenie komórek rzęsatych i trwałe przesunięcie progu słuchu.
Szkodliwe działanie leków na:
- ślimaka, np. neomycyna, cisplatyna, salicylany;
- przedsionek, np. streptomycyna, gentamycyna;
- prążek naczyniowy, np. diuretyki pętlowe, cisplatyna;
Jak zmniejszyć zagrożenia związane z cytotoksycznością?
W celu zmniejszenia ryzyka ototoksyczności przede wszystkim zaleca się ścisłe monitorowanie pacjentów podczas farmakoterapii (z uwzględnieniem pomiaru stężenia leku we krwi), stosowanie najniższych skutecznych dawek leków oraz unikanie jednoczesnego stosowania kilku leków potencjalnie ototoksycznych, ponieważ takie połączenie nasila ich toksyczne działanie. Oczywiście takie leki, które mogą mieć toksyczne i uszkadzające działanie na słuch, powinny być zawsze stosowane pod opieką specjalisty.
Kto jest szczególnie narażony na ototoksyczne uszkodzenie ucha wewnętrznego?
Dzięki badaniom i obserwacjom wiadome jest, że grupami szczególnie narażonymi na ototoksyczne działanie środków wykorzystywanych w leczeniu wielu chorób są osoby:
- z problemami z nerkami,
- z podwyższonymi stężeniami leku w surowicy,
- z rozpoznanym już wcześniej upośledzeniem narządu słuchu lub równowagi,
- przyjmujące więcej niż jeden środek z grupy leków ototoksycznych,
- u których planowany czas stosowania leków ototoksycznych wynosi więcej niż 14 dni,
- poniżej trzeciego roku życia oraz powyżej 65. roku życia,
- w ciąży (niektóre z tych leków stanowią nie tylko zagrożenie dla słuchu matki, ale również dla płodu).
W tych grupach, jeśli tylko jest to możliwe, warto unikać stosowania leków o potencjalnym działaniu ototoksycznym. W przypadku gdy terapia z ich wykorzystaniem jest niezbędna w terapii pacjenta, ważne staje się podążanie za wskazówkami i praktykami, które pozwalają zmniejszyć ryzyko wystąpienia efektu ototoksycznego.
Bibliografia
- Narożny, W., Siebert, J., Kuczkowski, J. Ototoksyczność – niebezpieczeństwo farmakoterapii. Forum Medycyny Rodzinnej 2008, tom 2, nr 6, 445–453.
- Labuda, D. Analiza czynników modulujących rozwój dzieci z zaburzeniami słuchu – od noworodka do okresu wczesnego dzieciństwa. Rozprawa na stopień doktora nauk medycznych. Gdańsk 2018, s. 37-41.
